31 maart 2024
extra memo: onderzoek naar afname / stilvallen van de warme golfstroom – juli 2023

De Elfstedentocht wel of geen toekomst?

Nog maar 1x in de 50 jaar een Elfstedentocht? Er wordt zelfs al over 1x in de 100 jaar gesproken! Vooral strenge vorst, maar ook matige vorst komt minder vaak voor. In alle grafieken, bijgewerkt t/m de winter van 2021, komt dat goed tot uiting.

Het KNMI besteedde hier speciaal aandacht aan: Elfstedentocht in 21e eeuw?

Part 1 – Koudere perioden door opwarming en meanderen van straalstroom door Polar Vortex (SPV)
Wat gebeurde er in de winter van 2013 en in februari 2018. Door een hogedruk blokkade kon Siberische kou Nederland bereiken. Helaas lag er eind februari 2018 geen sneeuw in Duitsland en Polen, anders had het harder gevroren.
De vraag is of er een verband is tussen deze 2 koude perioden?
De Stratosferische Polar Vortex (SPV) is een gebied van erg koude lucht dat zich tijdens de winter (november/maart) manifesteert op grote hoogte (20-40 km) in het Noordpoolgebied. Het temperatuurverschil tussen de kern van de SPV en de temperatuur erbuiten bedraagt tientallen graden waardoor daar omheen er een flinke straalstroom waait.
Door verschillende, soms nog onduidelijke, factoren stijgt de temperatuur plotsklaps op lagere hoogte. Hierdoor kan de poolwervel ‘aan de wandel gaan’ en verlaat het het centrale poolgebied. Dit gebeurt de laatste decennia vaker. De opwarming van het noordpool gebied, door de klimaatverandering, kan hierbij een factor zijn. Dit omdat het temperatuurverschil, vergeleken tussen die op de meest noordelijke breedtegraad met die op lagere breedtes (50 tot 60°N) kleiner is waardoor de straalstroom minder krachtig wordt.
Feit is dat de luchtdruk over de poolgebieden stijgt en bijgevolg de polaire straalstroom minder krachtig wordt en bovendien naar het zuiden afwijkt/afbuigt. Er ontstaat een meer meanderend patroon met een verhoogde kans op blokkades en daarmee samenhangend meer kans op ‘koudegolven’ over Europa als door de blokkade de wind langer uit het oosten of noorden blijft waaien. Samenvattend: de ‘standaard’ westcirculatie wordt mogelijk vaker onderbroken. De informatie komt van diverse weersites, o.a. ‘de Alpenweerman’.
In hoeverre dit een gunstig effect heeft op een mogelijke Elfstedentocht valt niet te zeggen, het houdt de hoop van schaatsliefhebbers wel levend. In ieder geval kan het er wel voor zorgen dat een koude periode langer gaat aanhouden en kouder uitpakt, wat weer een vereiste is voor een Elfstedentocht.

Minimum temperatuur eind februari 2018 (blauw is <0°, paars is <-10°), de 28e was het overdag gemiddeld -5°. 

Part 2 – ‘Staat de Warme Golfstroom op omvallen?’
Nieuw onderzoek – de uitkomst doet de alarmbellen rinkelen  –  juli 2023 
Al jaren zijn er onderzoeken naar de oceaanstromen waaronder ónze’ Warme Golfstroom.
De Warme Golfstroom, die een belangrijke warmtebron is voor Europa, maakt deel uit van een complex systeem aan stromingen dat zich tot over alle wereldzeeën uitstrekt. Deze golfstroom zou minder sterk kunnen worden, mede door het smeltwater van het ijs op Groenland. Smeltwater, welke zoet is, zorgt voor minder zoutwater, welke minder zwaar is, zodat het afzinken van dat water afneemt. Door minder ‘zwaar water’ zal de motor van de warmte wisselaar over de Oceanen minder hard draaien’.
In juli 2023 werd een nieuw onderzoek gepubliceerd in het tijdschrift Nature. Onderzoekers tekenen aan dat uit waarnemingen blijkt dat er op dit moment nog zeker geen sprake is van het stilvallen van onder meer de Warme Golfstroom.

De uitkomst van de nieuwe studie doet de alarmbellen rinkelen.
Onderzoekers analyseerden de zeewatertemperaturen in het gebied ten zuiden van Groenland, in de periode van 1870 tot en met 2020. Het resultaat is dat ze de eerste tekenen vonden van wat zij een kritieke verandering noemen in het gedrag van de stromingen. De wetenschappers denken nu met een hoge mate van zekerheid te kunnen zeggen dat het systeem van zeestromingen dat ze hebben onderzocht waarschijnlijk nog deze eeuw kan stilvallen, als er niets verandert in het tempo waarin het aardklimaat nu warmer wordt. Het punt waarop het systeem kan instorten, ligt volgens hen ergens in de periode tussen 2039 en 2070. In het meest extreme geval zou het in 2025 al zover kunnen zijn. Zoals al aangegeven, zijn er nu nog geen feitelijke tekenen dat er iets drastisch aan het veranderen is. Mocht het zover komen, dan is een drastische verandering van het klimaat op het Noordelijk Halfrond waarschijnlijk. Onder meer veel extremere winters liggen dan op de loer.
Artikelen: Weer.nl / KNMI / Nature  

De winter: de Norm 1950 vergeleken met de ‘Norm van 2020’
– Daalt het aantal ijsdagen van 13 naar 6, welke nog steeds dalende is.
– Daalt het aantal vorstdagen < – 10° van 5 naar 1
– Daalt het aantal vorstdagen < – 5° van 16 naar 9
– Het Hellmanngetal voor de winter daalde van ruim 90 naar net 40.
– De gemiddelde temperatuur stijgt van 2 naar 3,9°
– Grafieken over de temperatuur, zie ook de pagina Winter overzichten

De 2 grafieken hieronder, met de normen van 30 jaar : na de winterperiode nov tot maart 2024 

Overzicht van de gemiddelden van de 10 koudste winters per tijdvak van 30 jaar
Kijkend naar het onderstaand overzicht, samen met de periode 2001-2021, is de opgaande trend helemaal goed te zien, vooral als je kijkt naar de minimum temperatuur.

Omdat 2017 later in februari warmer uitviel dan eerder verwacht, staat 2017 niet meer in de lijst 10 “koudste winters” over de periode 1991-2020.
Ook de winter van 2021, met een vorstperiode in februari, én 2022 kwamen niet in de lijst van de koudste 10 winters over de periode 2001-2022. Men verwachte begin februari een etmaal temperatuur van rond de 1°, maar deze werd ongeveer 4,25°. De winter van 2021 kwam in de top 20 warmste winters uit, gemeten vanaf 1901,  2022 zelfs in de top 6 warmste. De winters van 2022, 2023 en 2024 (top 4 warmste) veranderde de onderstaande grafiek niet.

Minder vaak strenge vorst
In de praktijk blijkt dat het koudegetal een minimum aantal punten van ongeveer 100 moet hebben voordat de tocht der tochten uitgeschreven kan worden. Het gemiddeld aantal nachten met matige of strenge vorst per winter neemt echter sterk af, dus hoe komen wij aan punten en dus aan genoeg ijs op grotere / diepere wateren?

Vorstperiode moet langer duren: welke invloed hebben alle factoren op een mogelijke Elfstedentocht? Het lijkt er op dat een vorstperiode in ieder geval langer moet gaan duren, tenminste 3 weken, en dan is de periode vooraf aan de vorst ook nog van belang. Of er moeten 2 stevige vorstperioden achter elkaar volgen, welke niet zo vaak voor komt.

Belangrijkere factoren mogelijke Elfstedentocht:
– De vaker voorkomende zachte perioden in de winter zorgen voor een kleinere kans. De temperatuur vooraf aan een koude periode heeft een grote invloed. In de ‘Elfsteden jaren’ 1985, 1986 en 1997 waren de weken vooraf aan de vorstperiode vrij fris. De gemiddelde temperatuur lag dan meest iets onder normaal, rond 2°. In februari 2012 vroor het wel stevig, maar smolt het ijs terwijl het 2° vroor. Hoe kwam dat? Er lag wat sneeuw op het ijs, maar belangrijker was dat in de maand vooraf aan de vorstperiode de gemiddelde temperatuur hoog was, namelijk gemiddeld 5,0° in Leeuwarden. De opgeslagen warmte vooraf aan de vorst zorgde er voor dat het ijs niet snel kon aangroeien, want die warmte moest eerst weg.
– Sneeuw op het ijs wat niet weggeveegd kan worden omdat het ijs nog te dun is. De winter van 1979 is hiervan een goed voorbeeld, er was toen zelfs in De Bilt 60 dagen een sneeuwbedekking.
– Ligt er sneeuw in Oost- & Midden-Europa en in hoeverre is de Oostzee afgekoeld, zijn de Finse- en Botnische Golf dichtgevroren? De webpagina van de Finse Meteorologische dienst over de ijsgang in – en watertemperatuur van de Oostzee, de Finse- en Botnische golf: Ice conditions

Geert Jan van Oldenborgh (RIP 2021) over de komende winters in Nederland (anno 2019)
De Winters in Nederland: er zijn minder koude winters in Europa door diepere depressies boven IJsland en een krachtiger Azoren hoog. De straalstroom is in de winter ‘rechter geworden’, waardoor de wind meer uit het westen waait, dus minder blokkades. De snijdende noordooster is er minder en als deze er is is ze 3 graden opgewarmd vergeleken met 100 jaar terug. De Noordpool is dan ook meer dan 3 graden warmer geworden.
De kans op een koudegolf was over de periode 1951-80 was ongeveer 10%, tegenwoordig nog maar een paar procent. In 2012 was de laatste koudegolf (29 januari tot 12 februari 2012).
Elfstedentochten (door Geert Jan samen met Hans Visser bekeken): de winter van 2012 was koud genoeg, maar er viel te snel veel sneeuw. De kans op een elfstedentocht was 1 op de 4 jaar, nu is deze 1 op 12 (8%), maar dat neemt verder in rap tempo af, aldus Geert Jan in 2019.

Sneeuw en opgeslagen warmte
Warmere perioden in de herfst en winter, zorgen voor warmer wordend zeewater voor onze kust (overigens ook op de oceaan), maar zorgt ook voor ‘warmte in de grond’. Met als gevolg minder kans op een sneeuwdek (*) bij een licht windje van zee en kans op minder strenge vorst aan de kust. Dan wordt het lastiger een ijsvloer in Noordwest-Friesland te krijgen. Een Elfstedentocht kan natuurlijk altijd nog plaatsvinden, maar dan moeten vorstperioden wel langer gaan duren, al is het alleen maar om de warmte uit de grond te krijgen, denk aan 2012. Een sneeuwdek op de oevers of op net ontstaan ijs is dan helemaal uit den boze. Dan kan de opgeslagen warmte van de voorafgaande ‘zachte perioden’, die vooral in december vaak voor komen, niet weg. Ter info: het 30 jarige gemiddelde was in 1980 en in 1990 3,2° in december, in deze eeuw is dat 4,6°. Over januari was dat 2,1° in 1990 en in deze eeuw, tot 2022, 3,8°. 

(*) Artikel op 4 januari 2017 over sneeuwval op het noordelijk halfrond
Met dank aan Reinier van den Berg, die informeerde via Twitter over de ‘sneeuwtrend’
Het is 20 jaar geleden dat de laatste Elfstedentocht verreden werd. Juist misschien daarom dat Reinier aandacht schonk aan dit onderwerp.
Bekend is dat als het warmer wordt in de winter de kans op sneeuw en een sneeuwdek daardoor niet hoeft af te nemen. Een uitgebreidere uitleg daarover is handig te vermelden: ‘Snow job’. Onderstaande data geven aan dat juist in de herfst en winter de kans op sneeuw toeneemt.  

De grafieken/data zijn van RUTGERS UNIVERSITY – Climate Lab / Global Snow Lab
In hoeverre dit ook voor Nederland geldt, het zou kunnen. In het kader van het verhaal over de Elfstedentocht kan dit betekenen dat een sneeuwdek zorgt voor een sterkere afkoeling als het daarna opklaart, maar de sneeuw moet niet te snel komen, op een dun laagje ijs is sneeuw funest. 

Persoonlijke mening over de toekomst Elfstedentocht / Samenvattend
Door de klimaatsverandering moet er rekening mee gehouden worden dat vanaf vandaag de dag de Elfstedentocht nog maar hoogst zelden gereden kan worden. Alles moet meezitten, zie 1997. Schoner water is hierbij een gunstige factor. Je mag blij zijn als er één verreden kan worden.
In de winter van 2021/2022 lagen begin december de kaarten goed voor een koude periode. Er werd zelfs een vergelijk getrokken met de winter van 1963, waardoor de verwachtingen hooggespannen zijn/waren, mede door het meanderen van straalstroom door de Polar Vortex. Er werd zelfs gezegd: als er nu geen langere koude periode komt, dan komt die nooit meer, ‘het is nu of nooit’. Op 26 december vroor het nog bijna 9° in Nieuw-Beerta, terwijl het 3 dagen later mogelijk 14° werd. Het water van in de Atlantische Oceaan is tegenwoordig veel warmer dan in 1963 (door de klimaat verandering), waardoor er gewoonweg veel eerder erg zachte lucht over ons land stroomt als de wind ‘maar even’ uit het zuidwesten komt.
Te hopen is dat er nog een tocht komt. Want de consequentie kan zijn dat de mondelinge overlevering verdwijnt en het beeld / de verbeelding vervaagt. In de titel op deze pagina sprak ik over ‘eens in de 50 jaar’, maar misschien was ik zelfs te optimistisch.  In november 2017 meldde Gerrit Hiemstra: ‘schaatsen wordt een zaalsport, de kans op een Elfstedentocht is kleiner dan 1%’ (dus met geluk eens in de 100 jaar). Maar zolang er schaatsbanen zijn zal er altijd geschaatst worden.
Hieronder de tabel met de 30 jarige normen en ook met de stand van de laatste 24- en 14 jaar, na de winter van 2024 (na 31 maart nog een update voor de periode 1 nov. tot 31 maart).

Enkele weergegevens over de maand vooraf aan een Elfstedentocht:
De duur van de vorstperiode in dagen tot aan de dag van de Elfstedentocht en de temperatuur vooraf aan de vorstperiode. Het jaar 2012 is toegevoegd om aan te geven dat een warme periode voorafgaand aan een vorstperiode funest kan zijn voor een Elfstedentocht.

(*) Vooraf was er in januari 1985 ook al een koude periode
(**) waarvan 3 nachten zeer streng, en met een koudegetal van 87,1 over deze periode.  Het lag niet aan de vorst, zie ook in de onderstaande tabel: 1997 om 2012 

Koudegetal op de dag van Elfstedentocht
Voor alle koude getallen: pagina KNMI
Hieronder het overzicht van het koudegetal (de rode staaf bij benadering) op de dag van Elfstedentocht, vanaf het Elfstedenjaar 1929 tot 1997. Daaronder de tabel met het Hellmann getal van de jaren met een Elfstedentocht, met daarachter toegevoegd de jaren vanaf 1996.

Update bericht 27-6-2016: Eind juni 2016 herijkte het KNMI de temperatuur voor de jaren van voor 1951. Hierdoor wijzigden ook de koude getallen, de overzichten op deze pagina zijn daarop aangepast. 1947 leverde 3 hittegolven in, maar kwam naar herijking op plek 1 aangaande het Hellmanngetal.
Lijst jaren met koude getallen inclusief Elfstedenjaren ( periode 1 november tot 31 maart)

Het weer op de dag van de Elfstedentocht

Zie een artikel op de pagina op site van het KNMI
– Bronnen:
Klaas Ybema. Wat een Weer! Kroniek van het weer in Friesland, 1901-2006. Friese Pers Boekerij, Leeuwarden, 2007. Pieter de Groot, Henk van der Meulen en Willem Stegenga. De Elfstedentocht 1909-1997. Friese Pers Boekerij.

De befaamde winter van 1978-79
De Link naar Winter 1978-79 : Weet u nog waar u was op 30 december 1978?
Voor meer grafieken zie ook Winter overzichten 

– Naast de site van het KNMI zijn via de site van Mscha de koudegetallen en overige gegevens per maand, seizoen en jaar af te lezen.
– Ook www.weergegevens.nl toont de koudegetallen, en ook alle temperatuur records per maand, seizoen en jaar.